Hotspots Hemertse 8
01. Start – Lied Kasper Heineke
02. De gebedshuizen van Ophemert – Arie Arendonk
03. De molens van Chiel – Chiel van Kuilenburg
04. De Vikingaanval van 1006 – Erik Verhelst
05. Brouwerij de Zwaan – Erik Verhelst
06. Stiftsche Uiterwaarden – Gedicht Ineke Touwen
07. Stolpersteine – Ro Kalker
08. Huis Op Hemert
09. Stichtingen
10. Fruitteelt in de Betuwe – Wim van Beuzekom
11. Æneas Mackaylaan
12. De Ridderlijke Duitsche Orde
13. Kasteel Ophemert – Ella Kok Majewska (nog opnemen)
14. Mariabos
15. Mauritslinie – Aart Kusters
16. De Schelp – Melvin Koenings & Karin Timmer
Routekaart
Lengte: 7,0 kilometer
Duur: 120 minuten
Begin- en eindpunt:
Splitsing Dorpsstraat en Molenstraat in Ophemert
Coördinaten:
51.84577661705135,
5.391196273336322
Omschrijving:
Wandel de Hemertse 8 en laat je meevoeren door het Betuwse decor van dijken, boomgaarden en oude paden in het sfeervolle dorp Ophemert. Je trekt langs een historisch landgoed en een kasteel dat al eeuwen over de streek uitkijkt. Struingidsen Emmie Nuijen en Jan van den Berg onthullen onderweg de verhalen die je anders zou missen — in korte filmpjes vol anekdotes, verrassende plekken en ontmoetingen. Zo wordt elke stap een nieuw hoofdstuk in een landschap dat nooit verveelt!
Horeca onderweg:
Het Dijkhuis, Waalbandijk 33, 4061 AL Ophemert.
In het restaurant ben je welkom voor een kopje koffie, lunch, borrel of diner. Beneden in het pand bevindt zich Bistro het Dijkhuis waar je terecht kan voor een simpele maar goede maaltijd.
Let op:
Het Mariabos op landgoed Ophemert is tot nader bericht afgesloten voor recreanten. Dit deel van het ommetje Hemertse 8 kan dan ook niet worden belopen. Vanwege loshangende bomen en takken (door harde wind i.c.m. essentaksterfte) en zeer natte omstandigheden is openstelling voor recreanten niet verantwoord. Het is nog niet duidelijk wanneer het bos weer open wordt gesteld.
01. Start
Startpunt: Splitsing Dorpsstraat en Molenstraat in Ophemert.
Welkom bij de wandelroute Hemertse 8! In het afwisselende Betuwse landschap kun je wandelen door het prachtige dorp Ophemert en het buitengebied.
De Hemertse 8 is een van de weinige wandelroutes in ons land met een eigen lied! Singer-songwriter Kasper Heineke maakte het en zingt het in zijn eigen studio aan de Waaldijk.
En om met zijn woorden te spreken:
“Kom wandel met ons mee
Over kronkelpad en allee.
Kom wandel de Hemertse 8
Een lieflijk avontuur dat op ons wacht!”
02. De gebedshuizen van Ophemert
Het is bijna niet te geloven: ooit stonden in het kleine Ophemert twee imposante kerken naast elkaar. De huidige Sint Maartenskerk is de oudste nog bestaande kerk van het dorp. Ze werd al rond het jaar 1028 gebouwd in opdracht van het bisdom Utrecht. Maar er was nóg een kerk, en zelfs ouder: de Sint Lambertuskerk, gesticht door het bisdom Luik, vermoedelijk tussen 850 en 950.
Na de Reformatie, aan het einde van de zestiende eeuw, veranderde het religieuze landschap drastisch. Veel katholieke kerken verloren hun functie of werden protestants. Ook de Sint Lambertuskerk ontkwam daar niet aan — ze raakte in verval en werd in 1677 afgebroken.
Naast deze twee kerken was er sprake van nog andere gebedshuizen in Ophemert. De kapel van de Ridderlijke Duitse Orde stond hier, al is die inmiddels verdwenen. En van 1875 tot 1920 stond aan de Waalbandijk een synagoge: een belangrijke ontmoetingsplek voor de Joodse families in het dorp. Ook dat gebedshuis verdween uiteindelijk uit het straatbeeld, maar niet uit het collectieve geheugen.
Vandaag is de Sint Maartenskerk de enige die de tand des tijds heeft doorstaan. Haar muren ademen duizend jaar geschiedenis. Arie Arendonk, voorzitter van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) in Ophemert en Zennewijnen, leidt ons rond.
03. De molens van Chiel
Je kunt er niet langs kijken: de prachtige miniatuurmolens in de bloemrijke tuin aan de Molenstraat. In de zomer van 2024 werd de nieuwste van de twee onthuld door wethouder Wil Kosterman.
De molens blijken gebouwd door de huidige bewoner Chiel van Kuilenburg en zijn broer Jan. Modelbouwer Chiel gaat in zijn huiskamer in op de geschiedenis van de molens, die teruggaat tot het jaar 1955.
04. De Vikingaanval van 1006
Rond het jaar 1006 werd het dorp Ophemert getroffen door een Vikingaanval, een van de laatste plundertochten in het rivierengebied. De Vikingen, die via de Waal het binnenland konden bereiken, stonden bekend om hun snelle schepen en onverwachte aanvallen op dorpen en kloosters. Volgens middeleeuwse kronieken werden in dit jaar meerdere dorpen in de Betuwe, waaronder Ophemert, verwoest en geplunderd.
De bewoners van het dorp konden weinig weerstand bieden. De aanvallers namen vee, graan en kostbaarheden mee en staken huizen in brand. Het duurde jaren voordat de streek hersteld was van de schade.
Toch bleef Ophemert bewoond en herrees het dorp op dezelfde plek. De herinnering aan deze aanval leefde voort in de verhalen van de monnik Alpertus van Mertz. Hij kreeg onverwacht wetenschappelijke onderbouwing na archeologische opgravingen in het kader van de dijkversterkingen. Archeoloog Erik Verhelst van RAAP laat ons recent gevonden bewijzen zien van deze aanval. Een tastbaar verband met de roerige tijd waarin de rivieren niet alleen handelsroutes, maar ook gevaren met zich meebrachten!
05. Brouwerij De Zwaan
Het archeologische team van RAAP vond nog meer resten tijdens hun opgravingen. Zo kwam ook de geschiedenis van de nabij gelegen brouwerij De Zwaan weer aan het licht. Erik Verhelst schetst het verleden van deze brouwerij aan de hand van gevonden materiaal.
06. Stiftsche Uiterwaarden
De Stiftsche Uiterwaarden, gelegen langs de Waal bij Ophemert, vormen een bijzonder stuk riviernatuur met een rijke geschiedenis. De naam verwijst naar het stift van de Ridderlijke Duitsche Orde, die hier eeuwenlang gronden bezat. Deze uiterwaarden dienden destijds als hooi- en graslanden voor het stift en de dorpsbewoners, maar ook als natuurlijke bescherming tegen hoogwater. De nevengeul ‘De Kil’ is een voormalige loop van de Waal uit de 17e eeuw.
Tegenwoordig maken de Stiftsche Uiterwaarden deel uit van het natuurgebied van Staatsbosbeheer, waar rivier en natuur vrij spel hebben. De Waal mag hier overstromen, waardoor wilgenbossen, bloemrijke graslanden en geulen ontstaan — waardevolle leefgebieden voor vogels, bevers en talloze planten.
Tijdens een wandeling ervaar je er de dynamiek van het rivierenlandschap: het voortdurende samenspel van water, wind en klei. Het gedicht dat je hoort is van Herman Verweij en wordt voorgedragen door Ineke Touwen.
07. Stolpersteine
Na 1795 zochten talloze Joodse families uit Midden- en Oost-Europa een veilig heenkomen in ons land. De meesten trokken naar Amsterdam, maar langzaam durfden enkelen verder te kijken dan de grote stad. Rond 1800 kwamen de eerste Joden in Ophemert aan: de Duitse broers Hijman Manuel en Levi Mendel. Zij moesten een familienaam kiezen en kozen voor Van Blijdenstein – een creatieve samenvoeging van de dorpjes waar hun wortels lagen: Bleidenstadt en Taunusstein.
Hoewel de Joodse gemeenschap in Ophemert nooit groot werd – in 1855 telde ze slechts zeven gezinnen met veertig personen – nam het dorp een bijzondere plaats in de regio in, want er verrees een eigen synagoge. Het leven bracht wisselend succes: sommige gezinnen groeiden uit tot ondernemende pioniers, zoals de familie achter het nog altijd bestaande modewarenhuis Blijdesteijn in Tiel. Anderen moesten hard werken om het hoofd boven water te houden.
De Tweede Wereldoorlog kwam en slechts weinigen wisten te ontkomen aan deportatie naar de vernietigingskampen. Ook het gezin van Izak en Maria Kalker werd op 9 april 1943 weggevoerd. Wonder boven wonder overleefden twee van hun dochters, Ro en Jet, de oorlog – omdat ze als waardevolle arbeidskrachten werden beschouwd, eerst bij Philips en later bij Telefunken.
Na de bevrijding keerde Ro Groenhof-Kalker terug naar haar geboortehuis aan de Waalbandijk. Daar bleef ze wonen, trouw aan haar dorp en haar verleden, tot haar overlijden op 9 januari 2018. Sinds een paar jaar bewoont haar dochter Rietje het huis.
In 2015 vertelde Ro haar indrukwekkende levensverhaal in een interview voor Tour de Waal aan Ada Hennekens en Joyce Bloem. Ze sprak over de oorlog, de kampen en de kracht om door te gaan. Een fragment van dit gesprek is hier te zien; het volledige interview is te vinden op www.ooggetuigenvanwo2.nl. Camera en montage: Claas Sweeris (RTV Betuwe).
In 2010 werden vier Stolpersteine geplaatst om het gezin Kalker te herdenken. Deze ‘struikelstenen’ zijn een herinnering aan de slachtoffers van de Holocaust in de Tweede Wereldoorlog. De stenen werden tijdelijk weggehaald voor de dijkversterking, maar worden in de loop van 2026 teruggeplaatst.
08. Huis Op Hemert
In het hart van Ophemert bevindt zich het multifunctionele centrum Huis op Hemert, een warme ontmoetingsplek waar bewoners elkaar treffen en verenigingen samenkomen. Het gebouw biedt zalen, een gymzaal, vergaderruimtes en een gezellige bar‑foyer.
Regelmatig worden er activiteiten georganiseerd voor jong en oud: van vrije inloop en handwerkclub tot pubquizzen en gezamenlijke maaltijden.
Dankzij deze veelzijdigheid vervult Huis op Hemert echt de functie van dorpshuis: het versterkt de sociale cohesie, stimuleert vrijwilligerswerk en geeft het dorp een actieve kern waar iedereen welkom is.
09. Stichtingen
Veel agrarische gronden in het buitengebied van Ophemert zijn in eigendom van stichtingen. Zo is Stichting Landgoed Linschoten eigenaar van 250 hectare buitendijks gebied in de Stiftsche Waarden. En het pad waar je nu loopt heet niet voor niets de Nicolaidreef. De akkers die hieraan grenzen, zijn namelijk eigendom van de Sint Nicolai Broederschap.
Deze stichting is een van de oudste liefdadigheidsinstellingen van Nederland, oorspronkelijk gesticht in het middeleeuwse Arnhem (1351). Tijdens de harde tijden van de pest, legden welgestelde Arnhemmers middelen bijeen om armen onderdak en zorg te bieden. Door de eeuwen heen heeft de broederschap haar werk weten voort te zetten, mede dankzij haar aanzienlijk vermogen in onroerend goed en landbezit. Inmiddels bezit de stichting honderden hectaren landbouwgrond, onder andere in het rivierengebied rond Ophemert, die worden verpacht aan boeren. De opbrengsten hiervan gebruikt de broederschap om sociaal-maatschappelijke projecten te steunen – van hulp aan dak- en thuislozen tot ondersteuning van buurthuizen en scholen.
10. Fruitteelt in de Betuwe
De Betuwe staat al eeuwen bekend als het fruitcentrum van Nederland. De vruchtbare kleigrond, gevormd door eeuwen van overstromingen van Rijn en Waal, blijkt uitermate geschikt voor de teelt van appels, peren, kersen en pruimen. Wat begon als kleinschalige dorps- en kloostertuinen, groeide vanaf de negentiende eeuw uit tot een bloeiende fruitteeltregio.
In en rond Ophemert zijn veel boomgaarden die dit landschap kleur geven. In het voorjaar veranderen ze in een zee van bloesem en in de zomer en herfst wordt er geoogst. De fruitteelt bracht niet alleen welvaart, maar ook een herkenbaar coulisselandschap van dijken, hoogstamboomgaarden en kronkelende weggetjes.
Vandaag combineren moderne fruittelers traditie met innovatie: oude rassen worden gekoesterd naast nieuwe teeltvormen en duurzame methoden. We bekijken samen met Wim van Beuzekom – een van de initiatiefnemers van de Hemertse 8 – de verschillende teelttechnieken.
11. Æneas Mackaylaan
Deze laan is vernoemd naar Æneas Mackay. Aan de jaartallen op het bordje te zien gaat het over Æneas senior, maar de laan had ook vernoemd kunnen zijn naar zijn neef met dezelfde naam. Beiden waren markante politici uit de 19e eeuw. De Mackays stamden uit de Schotse adellijke familie die door vererving al eeuwenlang verbonden is met kasteel Ophemert.
Æneas sr. was Tweede Kamerlid en werd door Thorbecke benoemd tot vice-president van de Raad van State. Deze vertrouweling van Koning Willem II schreef in zijn leven heel wat af. Zijn archief, dat voor een groot deel bestaat uit dagboeken, beslaat meer dan 30 meter.
Ook Æneas jr. maakte carrière in de politiek. In 1888 werd Mackay zelfs minister-president van Nederland. Tijdens zijn kabinet zette hij zich in voor beter onderwijs en versterking van de parlementaire democratie. Diverse scholen en straatnamen in Nederland dragen zijn naam, wat soms voor veel verwarring zorgt door dat ongebruikelijke ‘Æ’-teken in zijn voornaam!
12. De Ridderlijke Duitsche Orde
In Ophemert herinnert de naam Kapelstraat aan een bijzonder stukje middeleeuwse geschiedenis: de aanwezigheid van de Ridderlijke Duitsche Orde. Deze ridderorde, ontstaan rond 1190 in het Heilige Land, had in de late middeleeuwen ook bezittingen in de Betuwe. In Ophemert bezat de Orde een kleine kapel of gebedshuis, vermoedelijk met enkele omliggende gronden. De orde speelde een rol in het religieuze en maatschappelijke leven van het dorp, naast haar bredere taak om armenzorg en bescherming te bieden aan reizigers en zieken.
Hoewel de kapel allang verdwenen is, leeft haar herinnering voort in de namen Kapelstraat en Kapelhof, die verwijzen naar de plek waar zij ooit heeft gestaan. Ook de naam Stiftsche Uiterwaarden grijpt terug op bezittingen van deze orde.
De Ridderlijke Duitsche Orde had verspreid over Nederland meerdere commanderijen, waaronder in Utrecht en Gemert. De vestiging in Ophemert was klein, maar maakt duidelijk dat ook dit rivierdorp deel uitmaakte van een groter religieus netwerk dat het landschap mede vormgaf.
13. Kasteel Ophemert (voorlopig alleen tekst + foto, later filmpje met Ella Kok)
Kasteel Ophemert is een markant middelpunt van het dorp en een prachtig Betuws kasteel. Het huidige gebouw dateert grotendeels uit de zestiende eeuw, maar op deze plek stond al in de middeleeuwen een versterkt huis dat diende ter verdediging van de Waal en de omliggende dorpen. Door de eeuwen heen is het kasteel meerdere keren verbouwd, waarbij oude elementen — zoals de ronde toren en delen van de gracht — behouden bleven.
Het kasteel was eeuwenlang in bezit van de adellijke familie (De Cocq) van Haeften, die een belangrijke rol speelde in de lokale geschiedenis. Daarna kwam het door vererving in handen van de Schotse familie Mackay.
Tegenwoordig is Kasteel Ophemert particulier bewoond, en wordt grondig verbouwd.
14. Mariabos
Het Mariabos is een begrip in Ophemert en omgeving. De inwoners vertoefden hier vroeger graag bij de vijver en wandelden over de bospaadjes, om de hond uit te laten of de schaduw op te zoeken. Geliefden kerfden hier hun namen in de bomen.
Dit deel van het ommetje Hemertse 8 is tot nader bericht afgesloten voor recreanten. Vanwege loshangende bomen en takken (door harde wind i.c.m. essentaksterfte) en zeer natte omstandigheden is openstelling voor recreanten niet verantwoord. Hij is nog niet duidelijk wanneer het bos – dat eigendom is van Lord Mackay – weer open wordt gesteld.
15. Mauritslinie
De Mauritslinie, ook wel bekend als de Staatse Linie langs de Waal, was een verdedigingslinie uit de tijd van de Tachtigjarige Oorlog (1568–1648). Ze werd aangelegd in opdracht van prins Maurits van Oranje om de noordelijke oever van de Waal te beschermen tegen Spaanse invallen vanuit het zuiden. De linie bestond uit een reeks wachttorens, redoutes en schansen, strategisch geplaatst tussen Gorinchem en Schenkenschanz.
De linie vormde een belangrijk onderdeel van de Staatse verdediging: vanaf de hoge Waalbandijk konden soldaten de rivier overzien en vijandelijke troepen vroegtijdig signaleren. De schansen waren kleine aarden forten, terwijl de redoutes dienden als uitkijkposten en communicatiestations.
Na het einde van de oorlog verloor de Mauritslinie haar militaire betekenis. De aarden wallen werden geëffend, de wachttorens verdwenen. Tegenwoordig is van de linie weinig meer zichtbaar, al herinneren plaatsnamen, veldstructuren en archeologische resten nog aan dit stukje militaire geschiedenis.
De Mauritslinie toont hoe het rivierenlandschap van de Betuwe ooit letterlijk de frontlinie was in de strijd om de Nederlandse onafhankelijkheid.
16. De Schelp
De Muziekschelp uit de jaren ’50 staat midden in het dorp en is een karakteristiek monumentaal podium voor buitenkunst. Vroeger waren er meer vergelijkbare in Nederland, er zijn er nog maar een paar over. Muzikanten kunnen door de vorm van de schelp zonder versterking spelen. Deze muziekschelp wordt regelmatig gebruikt voor uitvoeringen van muziekvereniging Euphonia, het jaarlijkse jazzfestival en andere evenementen.